Tütün ve Tütün Çeşitleri
Tütün, patlıcangiller (solanaceae) familyasından “Nicotiana”
cinsi bir bitkidir ve 65 türü vardır. Tütünün kalitesi
fiziki ve kimyasal özelliklerine göre değişir.
Tütün yaprağı açık renkli ise nikotin oranı daha düşüktür ve
yumuşak içimli olan sigaralar üretilir. Tersine koyu renkli
yaprakların ise nikotin oranı yüksektir ve içimi sert olan
puro, pipo ve enfiye üretilir. Genetik olarak değiştirilsin
ya da değiştirilmesin tütün yaprağının tamamen veya
kısmen hammadde olarak kullanılmasıyla elde edilen içe çekme,
çiğneme, emme ve buruna çekme amacıyla kullanılan ürünlere
“tütün ürünü” denir. Tütün kullanımı, hem gelişmiş hem de
gelişmekte olan ülkelerdeki önlenebilir ölümlerin başlıca
nedenlerinden biridir. Bu makalede tütün ürünleri ve
içerikleri gözden geçirilmektedir.
Tütün patlıcangiller (solanaceae) familyasından
“Nicotiana” cinsi bir bitkidir ve 65 türü vardır.
En yaygın bulunan türleri Nicotiana tabacum ve Nicotiana
rusticadır. Dünyadaki tütün üretiminin %90’ını Nicotiana
tabacum oluşturur. Virginia, Burley ve Şark
(Oriental) tipi tütünler bu grupta yer alırlar. Tütün
kalitesi tütünün fiziki ve kimyasal özelliklerine göre
değişir. Tütünün fiziki özellikleri yaprağının dokusu,
su tutma özelliği, rengi, tadı, kokusu ve yanma
özelliklerine göre değişir. Tütünün kimyasal özellikleri
ise içerdiği nikotin, total azot ve indirgen maddelere
bağlıdır. Bu da tütünün tipi, yetiştiği iklim, toprağın
yapısı ve tütün yapraklarının kurutulma yöntemlerine göre
değişiklik gösterir. Tütün yaprağı açık renkli ise
nikotin oranı daha düşüktür. Bu tür tütünlerden daha
yumuşak içimli olan sigaralar üretilir.
Koyu renkli yaprakların ise nikotin oranı yüksektir.
Bu tütünlerden içimi sert olan puro, pipo ve enfiye
üretilir.
Tütün Ürünleri
Genetik olarak değiştirilsin ya da değiştirilmesin
tütün yaprağının tamamen veya kısmen hammadde olarak
kullanılmasıyla elde edilen içe çekme, çiğneme,
emme ve buruna çekme amacıyla kullanılan
ürünlere “tütün ürünü” denir. Tütünden tütün ürünü
elde edilmesine ise “tütün fabrikasyonu” denir.
Tütün kullanımı üç başlıkta incelenir:
- Tütünün yanmasından oluşan dumanın kullanımı,
- Tütünün dumansız olarak kullanımı,
- Tütünün başka amaçlarla sanayide kullanımı.
Tütünün Yanmasından Oluşan Dumanın Kullanımı:
Yanma sonucu oluşan dumanın inhale edilmesi şeklinde
kullanılır. Bu amaçla kullanılan ürünler; sigara,
puro, pipo, nargile ve sarmalık kıyılmış tütündür.
Sigara: En yaygın kullanılan tütün ürünüdür.
Sigara sanayinin temeli 1856 yılında yapılan Kırım
Savaşı’na dayanmaktadır. Savaş sırasında askerler
arasında tütünün gazete kağıdına sarılarak içilmesi
çok rağbet görmüştür. Savaş sonrası ülkelerine dönen
askerler bu alışkanlıklarını devam ettirmiş ve
sigara kullanımın yaygınlaşmasını sağlamışlardır.
Kıyılmış tütünün ince bir kağıda sarılmasıyla hazırlanır.
Filtreli ve filtresiz çeşitleri vardır. Sigaranın
içerdiği tütün tiplerine ve uygulanan fabrikasyon
yöntemlerine göre Şark (Türk tipi- Oriental),
Virginia (İngiliz), Dark (Fransız-esmer),
Amerikan blend ve Kretek olmak üzere beş çeşidi vardır.
Şark ve Virginia gibi sigaralarda tek tip tütün kullanılır.
Bunlar monotip harmanlardır. Bir de farklı tütün tiplerini
ve farklı kurutma şekilleri olan tütünleri içeren
sigara harmanları vardır. Bunlara da politip veya blend
(harman) denir. Amerikan blend, Virginia blend ve
Fransız (esmer) sigaralar bu gruba girer.
Sigara fabrikasyonunda teknolojik işlemler bakımından blend
harmanlar iki kısma ayrılır.
a. Cassing (soslar) ve Flawdring (koku) gibi katkı
maddeleriyle terbiye gören sigara harmanları.
Günümüzde Amerikan tipi sigara harmanları ile bazı
Fransız (esmer) tip sigara harmanları katkı maddeleri ile
terbiye edilerek hazırlanır.
b. Katkı maddeleri kullanılmadan tütünlerin has,
doğal niteliklerinden yararlanarak hazırlanan blend tipi
sigara harmanları. Örneğin; Virginia blend ve çoğu
Fransız (esmer) tip sigaraların harmanlarında bu metot uygulanır.
Harmanları oluşturan çeşitli tip tütünlerin harmana
katılma oranları konusunda belirli bir sınırlama yoktur.
Ayrıca, küflenmenin engellenmesi için sigaralara
“sodyum benzoat” gibi koruyucu maddeler de eklenir.
Sigara üretilirken sos ve kokular tütüne verildikten sonra
absorpsiyonu hızlandırmak için yüksek
ısıda kızartma “toaster” işlemi uygulanır.
Sigara dumanı ölçümlerinde, içerisinde düşük katran
saptanan sigaralar “light” ve “ultra light”’ olarak
tanımlanmaktadır. Filtresiz sigaralar 25-30 mg, tam
harman sigaralar 15 mg, light sigaralar 7-15 mg,
ultra-light sigaralar ise 1-6 mg katran içerir.
Katran, tütün endüstrisinin gaz-olmayan, nikotin-olmayan
ve buhar fazında olmayan kimyasallar için kullandığı
bir terimdir(5). Light sigaraların daha az zararlı
oldukları yönünde yanlış bir kanı oluşmuş ve bu nedenle
tercih edilir hale gelmişlerdir. Katran küçük hava
yollarına ve alveollere depolanır. Light ve ultra light
sigaraların içerisindeki katran miktarı daha az olsa da
nikotin miktarları diğerleriyle aynıdır. Tüm içiciler
bağımlılık yapan ve kansere yol açan maddelere aynı
oranda maruz kalmaktadırlar.
Light sigaralar gibi mentollü sigaraların da daha az
zararlı olduğu düşünülmektedir. Ancak yapılan araştırmalarda
mentollü sigaraların çok daha fazla zararlara
yol açabileceği ve sigaranın olumsuz etkilerinin vücuda
yayılma aşaması ve sürecini daha çok hızlandırabileceği
gösterilmiştir. Mentol, bronşları açarak akciğerlere
çekilen katranın birikmesi için çok daha uygun
bir ortam yaratır. Aynı zamanda sigaranın içe çekilen andaki
keskinliğini azaltmak ve ağızda farklı bir tat bırakmak
amacıyla sigaralarda mentol kullanılmaktadır. Yapılan
çalışmalar mentollü sigara içenlerin;
- İçtikleri sigara sayısının daha az olmasına rağmen
sigarayı bırakmada daha çok zorlandıklarını, - Sigarayı bıraktıktan sonra yeniden başlama oranlarının
diğer sigara içicilerine kıyasla daha fazla olduğunu
bu etkisinin sadece daha fazla tat katkısı
yapmanın ötesinde bir etki olduğunu, - Tütün dumanındaki; karbon monoksit ve diğer
toksinlere sistemik maruziyeti arttırdığını göstermiştir.
Ayrıca, Amerika Birleşik Devletleri Gıda ve İlaç Dairesi
“Food and Drug Administration (FDA)” mentollü
sigaraların, normal sigaralardan daha zararlı olduğunu
açıklamıştır. FDA, mentollü sigaralarla tiryaki olmanın
daha kolay, bırakmanın ise daha zor olduğunu
belirtmiştir. Tütün ve Alkol Piyasası Düzenleme
Kurumu (TAPDK) tarafından, 2014 yılında sigara ve
sarmalık kıyılmış tütün ürünlerinin üretiminde ve
bu ürünlerin üretiminde kullanılan ham maddelerin
elde edilmesi sürecinde mentol veya türevlerinin
kullanılmasına yasak getirilmiştir. Ancak söz konusu
sigara ve sarmalık kıyılmış tütün ürünlerinin üretimine
1 Ocak 2019, piyasada bulundurulmasına 20 Mayıs 2020
tarihine kadar devam edilecektir. Belirlenen
tarihlerden sonra üretim yapılamayacak ve piyasada
bulundurulamayacaktır.
Kretek, Endonezya’ya özgü yaklaşık %15-40 kıyılmış
kuru karanfil ve %60-85 tütünün harmanlanmasıyla
elde edilen tütün ürünüdür. Normal sigara görünümündedir.
Filtreli ya da filtresiz çeşitleri mevcuttur.
Kretek ismini almasının nedeni, içindeki karanfilin
yanarken çıkardığı sestir. Yoğun karanfil tadı
ve kokusuna ek olarak, her kretek markasının tadını
belirleyen ve sır gibi saklanan özel bir sosu bulunmaktadır.
Endonezya’da sigara piyasasında %93’lük
pay ile ilk sırada kretek yer almaktadır.Yapılan çalışmalarda
kretek normal sigaralardan daha zararlı
olarak bildirilmemiştir.
Pipo: Pipo, tütün tarihinin en eskilerindendir.
Uç kısmında içine yakılacak tütünün konacağı
“lüle” denilen yanma haznesi ve ağızlıktan oluşan
pipo diğer bir tütün ürünüdür. Lületaşı, kiraz ağacı ve
gül ağacından yapılır. Ağızlık kısmında “Balsa” ağacından
yapılan ahşap veya karton kılıflı aktif karbon içeren
filtreler içerir. Pipoda özel harmanlanmış, belirli nem
oranındaki tütünler kullanılır. Soslandırma amacıyla
meyan kökü, keçiboynuzu, incir özü, bal gibi maddeler
kullanılabilir. Pipo içenlerde akciğer kanseri
riski, oral kavite ve farinks-larinks kanserleri riski
artmaktadır.
Puro: Parçalanmış veya yaprak halindeki puroluk
tütünlerin elde veya makinede sarılması ile üretilen
tütün ürünüdür. Puro içimi ve harmancılığı tütünün
tarihi kadar eskidir. Puronun ana vatanı
Güney Amerika kıtası, Meksika ve Karayip Denizi adalarıdır.
Purolar ağırlık, boy ve şekillerine göre farklı isimlerle
adlandırılır. Sigarillos, panatella, cigar, corona gibi.
Küçük yuvarlak purolar sigarillos, ince ve uzun purolar
panatella, kalın ve kısa purolar cigar, iri ve kalın
purolar corona olarak adlandırılır. Sigarillo 3 g’ın altında
ağırlığa sahip tütün ürünüdür. Puronun yakılacak ucuna
“ayak”, diğer ucuna “baş” denir. Kapalı
olursa, baş yakmadan önce kesilerek açılır. Puroların
üstlerinde markaları gösteren süslü bir bant sarılmaktadır.
Bu da puronun yüzüğüdür. Kesin bir kural olmamasına rağmen,
içmeden önce yüzüğün çıkarılması gelenek haline gelmiş bir usuldür.
Sigara ile aynı oranda hatta daha fazla hastalık riski
vardır. Toksik ve karsinojen maddeler sigaraya göre
daha yüksek oranlarda bulunur. Puro kullananlarda
oral kavite, özofagus, farinks, larinks kanserleri ile
pankreas kanseri riski, stomatit ve ağız – diş problemleri
daha fazla görülür.
Nargile: Önceleri genellikle yaşlılar tarafından
kullanılan nargilenin son dönemde gençler arasında
kullanımı yaygınlaşmıştır. Yanan tütün dumanının
soğuk suyun içinden geçerek inhale edilmesi esasına
dayanarak kullanılır. Klasik tömbeki tütününün kullanıldığı
“natürel nargilelik tütün” ve %20-30 tütün,
%70-80 aromatik maddelerle diğer kimyasalların
katıldığı “aromalı nargilelik tütün” olarak iki şekilde
kullanılır. Nargile; lüle, ser, şişe, marpuç olmak üzere
dört ana parçadan oluşur. Marpuç; dumanı şişeden
alan ve ağıza ulaştıran bölümdür. Sipsi ise marpucun
ucuna takılan, dumanın içinden çekildiği küçük ağızlıktır.
Maliyet sebebiyle ve hijyenik açıdan, genelde
tek kullanımlık olması sebebiyle, plastik olanları kullanılır.
Nargile kullanan gençlerin nargilenin zararları konusunda
yeteri kadar bilgi sahibi olmadıkları saptanmıştır.
Nargile kullananların yaklaşık beşte biri nargilenin
sağlık üzerindeki zararları konusunda bilgi
sahibi değilken yarıdan fazlası da nargilenin
bağımlılık yapıcı etkisinden habersizdir.
Nargile kullananlarda tütün dumanının zararlarının
yanısıra sipsi denen ağızlık kısmı değişmesine rağmen
nargilenin tekrar kullanılabilmesi nedeniyle;
tüberküloz, herpes simpleks virüs başta olmak üzere
bazı viral enfeksiyonlar, egzema ve mantar
enfeksiyonları riski vardır.
Sarmalık kıyılmış tütün: Kıyılarak hazırlanan tütün
ile birlikte “Makaron” adı verilen ( filtreli boş sigara
tüpü) veya sigara kâğıdını içeren bir ambalaj içinde
piyasaya sunulan içme amaçlı ürünlerdir. Sigaraya
benzer etki ve yan etkileri vardır.
Tütünün Dumansız Olarak Kullanımı
Bu grupta çiğnemelik tütün (chewing tobacco), enfiye,
Maraş (ağız) otu, İsveç snus, Amerikan snuff vardır.
Ayrıca sigara bırakma amacı ile kullanılan nikotin
preparatları (nikotin suyu, nikotin sakızı,
nikotin lolipopu, nikotin bandı, nikotin tableti,
nikotin granülleri, nikotin spreyi ve nikotin aşısı)
da bu grupta sayılabilir.
Çiğnemelik tütün (chewing tobacco): Virginia,
Burley ve kısmen de Hasankeyf tipi tütünlerden yapılır.
Bu tütünler pipo tütünü olarak da kullanılmaktadır.
Yanak ve dişeti arasına yerleştirilerek kullanılır.
Ara ara çiğnenerek tekrar yanakta bekletilir.
Genellikle ağızda biriken tütün suyu tükürülür. Ancak
tütün suyunu yutanların olduğu da bilinmektedir.
Çiğneme tütünü haline getirilecek tütün yaprakları
önce orta damarlarından ayrılarak sosa batırılır,
prese verilir ve sonra istenilen rutubete gelinceye
kadar kurutulur. Sonra preslenen bu yüksek kaliteli
tütünler özel boylarda dilimler halinde örneğin 12.5-
25 mm kalınlığında (kalınca) kesilir. Bunlar dolguluk
tütünlerdir ve prese edilirler. Poşetler halinde veya
tahtadan yapılmış küçük kutularda ambalajlanırlar.
Günümüzde çiğneme tütünleri; petrol, maden işyerleri
ile denizciler tarafından dumanlı tütün tüketiminin
mümkün olmadığı veya sakıncalı bulunduğu yerlerde
kullanılmaktadır. Sigaranın kapalı alanlarda
yasaklanmasıyla son zamanlarda bu ürüne yeniden
ilgi artmıştır. Çiğnemelik tütün kullananlarda ağız
hijyenin bozulması ile sıklık sırasına göre mukozit,
submukozal fibrozis, lökoplaki, lökomoid reaksiyon,
oral kanser ve liken planus görülebilmektedir.
Enfiyelik tütün: Toz haline getirilmiş ve yüksek
nikotinli tütün ile bergamot, karanfil, tarçın ve
karbonatın karıştırılması ile elde edilen ve
buruna çekilerek kullanılan tütün ürünüdür.
El baş parmak ve el bileği arasındaki enfiye çukuruna
konarak kullanıldığı için bu adı almıştır.
Kokulandırmada ayrıca kimyon, gül suyu gibi esanslar da
kullanılabilir. Tekelin ürettiği enfiyelerde
Hasankeyf tütünü (Nicotina rustica) ve diğer
tütün tozları yanısıra tuz, karbonat, amonyak, tarçın,
bergamot, viyolet, kimyon ve karanfil bulunur.
Maraş (ağız) otu: Ülkemizde Güneydoğu’da özellikle
Kahramanmaraş ve Gaziantep çevresinde kullanılan Maraş otu;
“Nicotina rustica linn” adı verilen yüksek nikotin içeren
tütün ile meşe, ceviz, asma ağaçlarından elde edilen
külün yarı yarıya karıştırılması ile elde edilir.
Arap Çarşafı adı verilen sigara kağıdı içine
konur, bohça şeklinde sarılarak hazırlanır. Alt dudak
ile çene arasına yerleştirilip ağızda bekletilerek kullanılır.
Sigaradan altı kat fazla nikotin içermektedir.
Sudan’da Toombak olarak bilinen maraş otunun, oral
kavitenin skuamöz hücreli karsinomunda önemli rol
oynadığı ve tükrük bezi kanserleri ile ilişkili olduğu
gösterilmiştir. Türkiye’de tüketimi yaygın olan “Maraş otu”nun
piyasaya arzı, 2008 yılı sonu itibarıyla yasaklanmıştır.
İsveç snus: Ağızdan kullanılan ince granüllü nemli
bir tütün ürünüdür. Tütünün pastörizasyon benzeri
bir işlem ile işlenmesi ile elde edilir. Snus genellikle
bergamot, narenciye, ardıç, çeşitli otlar ve çiçeklerle
tatlandırılır(28). Üst dudağın altına yerleştirilerek
kullanılır. Nazal yolla kullanılan kuru formu da vardır.
Snus kullanımı artmış koroner kalp hastalıkları ile
ilişkilidir.
Amerikan snuff: İsveç snusa benzer bir tütün ürünüdür.
Buruna çekilerek kullanılır. İsveç snus’dan
farklı olarak fermantasyon işlemi ile üretilir. İsveç
snusun kuru formu da denebilir. Nane, keklik üzümü,
vanilya veya meyve (örneğin; kiraz) ve şeker ile
tatlandırılabilir. İsveç snusa göre daha düşük nem
içeriğine ve pH değerine sahiptir.
Bu nedenle de absorbsiyonu daha az olur.
Nikotin içeren preparatlar:
Nikotin replasman tedavisinde kullanılan preparatlar
dumansız tütün ürünleri arasında sayılır.
- Nikotin suyu,
- Nikotin sakızı,
- İnhaler nikotin,
- Nikotin burun spreyi,
- Nikotin tableti,
- Nikotin bandı,
- Nikotin aşısı vb..
Tütünün Başka Amaçlarla Sanayide Kullanımı
Tütünün yapraklarından tütün ürünleri elde edilir.
Bunun yanı sıra sanayıde tütün bitkisinden farklı
şekillerde de faydalanılır. Tütün bitkisinin saplarından
selüloz, çiçeklerinden esans, küllerinden potasyum
karbonat, tohumundan yağ elde edilir.